Wat zegt de literatuur?

Enkelen onder jullie zullen het vast wel interessant vinden om te weten wat er nu juist schuilt achter die 'nieuwe autoriteit' en 'geweldloos verzet'. Hieronder leest u een samenvatting van mijn literatuurstudie.

Burssens, D. (2)

'Een straf werkt, maar alleen bij brave leerlingen.'

Omer, H. (15)

'Ouders klagen vaak dat ze geen sancties hebben. Dat wijst erop dat ze ervan uitgaan dat autoriteitsuitoefening niet mogelijk is zonder te straffen.'

Prinzie, P. (16)

'Negatieve bekrachtiging is een sleutelmechanisme bij het ontstaan van moeilijk gedrag.'

Alle bronnen in deze tekst kan u terugvinden door op het cijfer tussen haakjes te klikken.

Nieuwe autoriteit en geweldloos verzet

Wie over 'nieuwe autoriteit' (NA) spreekt, spreekt ook over 'oude autoriteit' (OA). Om te begrijpen wat NA is, start ik met te vertellen hoe we het vroeger deden.

OA was gekenmerkt door afstand en formele status. Het was gebaseerd op eer. Wie niet gehoorzaamde, moest en zou meteen gestraft worden (15). Het autoriteitsfiguur stond boven het kind (14) en leerlingen moesten kritiekloos uitvoeren wat leerkrachten hen opdroegen (18). Vandaag weten we dat lijfstraffen en elke andere vormen van fysiek geweld niet meer door de beugel kunnen. Maar wat wil dat dan concreet zeggen: 'nieuwe autoriteit'?

NA is geen methodiek met 100 regeltjes, maar wordt meer gezien als basishouding waaruit autoriteitsfiguren handelen (18). Je kiest er dan voor om aanwezigheid als startpunt te nemen en pro-actief te handelen. Bij NA richt je je meer op je eigen gedrag als autoriteitsfiguur dan op het gedrag van het kind (15). Het is een basishouding waarbij je zelfcontrole belangrijk vindt. Je steunt op een netwerk. Als team ga je hiermee aan de slag. Nieuwe autoriteit werkt minder als individu. Je streeft altijd naar een goede relatie met de andere partij en verzet je tegen elke vorm van ongewenst gedrag op een krachtige en vastberaden manier. Deze manier zorg ervoor dat het gedrag niet escaleert (19). De fundamentele principes van nieuwe autoriteit zijn 'PEN': Presence (aanwezigheid), Empowering (kracht) en Netsupport (steunnetwerk). Het gaat niet over afstand en macht, maar over nabijheid en steun. Je kan enkel je eigen gedrag veranderen, dus vertrek van zelfcontrole en kracht uit jezelf. Een bepaald standpunt is pas krachtig als het niet van een individu komt, maar vanuit een maatschappij (13).

De literatuur spreekt over 'geweldloos verzet' (GV). Door een kind te straffen wordt de kloof die tussen autoriteitsfiguur en dat kind gemaakt is (door het ongewenst gedrag) alleen maar groter. Bij GV steun je het kind bij pogingen om het weer goed te maken en de situatie te veranderen. Dit is belangrijk. De nadruk ligt ook hier op het eigen handelen van de volwassene. Door een duidelijke en vastberaden houding aan te nemen, verzet je je tegen het gedrag zonder te straffen (15). Na het conflict streef je naar verzoening en herstel. 'Smeed het ijzer als het koud is', is een uitspraak dat ik in minstens 5 verschillende bronnen las. Een tool om GV in te zetten is dus wachten en er later op terugkomen als beide partijen minder gefrustreerd zijn. (9). Straks kunt u lezen op welke manieren GV nog aangepakt kan worden.

Straffen en belonen

Hoewel nieuwe autoriteit juist een vorm van autoriteit is waarbij straffen en belonen niet echt aan de orde komen, vind ik het toch belangrijk om het hierover te hebben. De hulpkaarten die u op deze site vindt zijn gebaseerd op de gedachtegang achter nieuwe autoriteit, maar nemen ook de beste tips die horen bij straffen en belonen met zich mee. De beste tips hebben namelijk toch ook veel te maken met NA.

Constructief sanctioneren is een vorm van straffen en belonen waarbij de straf duidelijk maakt aan een brede groep waar de grens ligt. Er wordt geprobeerd de schade te herstellen, slachtoffers tegemoet te komen en dieperliggende problemen of systeemfouten aan te pakken. Het gaat dus niet om het kind zelf te straffen, maar de sanctie zo bedenken dat de achterliggende problemen opgelost of toch aangepast worden (2). Elke bron is het er over eens: belonen staat boven straffen. Dit is grotendeels omdat dit meer effect heeft! Het positief versterken van gewenst gedrag werkt preventief tegen het uitproberen van ongewenst gedrag. Dit moet meteen na het gedrag plaatsvinden en hoe vaker je dit doet, hoe meer effect het heeft (16). Ben je toch van plan om te straffen? Wees dan consequent.

(On)gewenst gedrag

Gewenst gedrag is een vaag en ruim begrip. De literatuur beschrijft het als gedrag dat men hoort te stellen of de procedure die men moet volgen in een bepaalde context of situatie (4). Je laat zien dat je aan de wens of eis van de ander wilt voldoen en je gedraagt je zoals je denkt dat de omgeving het wil. Je doet dit omdat je de ander wil blij maken, op een goed blaadje wil staan of niet wil teleurstellen (17). De oorzaak van gewenst gedrag ligt dan ook grotendeels bij het belang van sociale bindingen. Je wordt gevoeliger over wat anderen van je denken, als je er een goede band mee hebt. Het is een pak moeilijker om regels te overtreden als je een sterke binding hebt met de persoon die de regels oplegt (2).

Je hebt 4 verschillende vormen van ongewenst gedrag. Agressie en geweld, seksuele intimidatie, pesten en discriminatie (3). De oorzaak van dat ongewenst gedrag is niet altijd duidelijk. Sommigen zeggen dat leerlingen ongewenst gedrag vertonen omdat ze aandacht willen van volwassenen. Ze willen onaangenaam werk ontlopen of wraak nemen op leerkrachten (1). Anderen delen de oorzaak op in verschillende categorieën: relaties (bv. familie, leeftijdsgenoten), settings (bv. school, werk, buurt) en factoren in de maatschappij (bv. media, economie, onderwijsbeleid) (16). Waar ze het wel over eens zijn, is dat preventief te werk gaan altijd een goede optie is.

Hoe pak ik het aan?

Nu je weet waar nieuwe autoriteit en geweldloos verzet voor staan en wat we tegenwoordig vinden van het traditionele straffen en belonen, resten er enkel nog tips en tools om er mee aan de slag te gaan. In de hulpkaarten vind je concrete 'tips en tricks'. Hier vind je wat de theorie zegt dat je zou moeten doen.

Herstel van relatie is belangrijk. Of het nu gaat om jonge kinderen, oudere tieners, ... Een goede relatie tussen partijen zorgt vaak voor gewenst gedrag. Om die relatie te herstellen in klascontext, is verantwoordelijkheid geven belangrijk. Maak samen afspraken en maak samen bij de start van het schooljaar een lijstje met verwachtingen (6). Om lastig gedrag te beïnvloeden is het belangrijk dat je je eigen spanning werkbaar houdt. Herken feitelijk gedrag (gedrag dat je ziet en niet wat jij ervan vindt) en bepaal vanuit dat gedrag een specifiek doel. Met dat doel kan je aan de slag (5).

Ga preventief te werk. Om preventief gedragsproblemen te voorkomen, benoem je in eerste instantie vooral wat goed gaat. Kinderen willen erkend worden en gaan hierdoor niet op zoek naar negatieve aandacht. Leerlingen vinden leerkrachten veel belangrijker dan we zelf vaak denken. Zorg ervoor dat leerlingen veel succeservaringen opdoen en benoem ze dan ook. Behandel iedereen gelijkwaardig. Dit houdt niet in dat je iedereen gelijk moet behandelen. Van een leerling met dyscalculie kan je niet hetzelfde verwachten als een leerling met 'een rekenknobbel'. Ze gelijkwaardig behandelen en dus andere verwachtingen hebben, zorgt voor zelfvertrouwen en een positieve sfeer. Die sfeer voorkomt dan weer ongewenst gedrag (7).

Dogan, D. deelt gedrag op in 5 niveaus met elk zijn eigen aanpak. Het eerste niveau is 'redelijk en meewerkend gedrag', hetzelfde als gewenst gedrag. Het tweede niveau is 'de uitzondering willen'. 'Ja, maar' hoor je vaak bij kinderen en komt voort uit een wens van een leerling. Het doel als leerkracht is hier duidelijkheid geven waarom die wens niet mogelijk is en duidelijkheid geven over de relatie. De leerling voelt hierdoor jouw standvastigheid en je voorkomt hiermee discussie. Het derde niveau is 'emotioneel gedrag': gedrag dat voortkomt uit een emotie. Jouw doel als leerkracht is allereerst de emotie omlaag te brengen. Als deze emotie gezakt is, kan je aangeven wat de grens is. Toon hierbij empathie en begrip. Een time-out kan hierbij ook helpen. 'Grensoverschrijdend en/of agressief gedrag' is het vierde niveau. Het doel is hierbij het gedrag zo snel mogelijk te stoppen, escalatie te voorkomen en grenzen te stellen. Hanteer hierbij de ik-boodschap en wees duidelijk en feitelijk. Benoem het gedrag, het effect en de grens. Volg kort op of het effect van jouw aanpak het gewenste effect is (5).

Bij geweldloos verzet spreekt men van enkele tools. 'Bookmark' houdt in dat je als een bladwijzer de situatie stillegt en er later op terugkomt. Geef hierbij korte en duidelijke boodschappen. Vermijd altijd discussie en gebruik geen oordelende taal. De 'aankondiging' is nog zo een tool. Je wil op een formele, geweldloze manier aankondigen dat je een keerpunt wil maken en het anders wilt doen in de toekomst. Je kondigt je weerstand aan en maakt hierbij gebruik van een positieve opening en boodschap, een omschrijving van het ongewenst gedrag en wat jij als opvoeder anders gaat doen. Benadruk hierbij de rol van het netwerk. Een derde tool is de 'sit-in'. Deze tool wordt meer uitgelegd in de hulpkaart: 'sit-in' (9).